Door Corona willen bedrijven roosters plannen met een lagere bezetting. Wat zijn de mogelijkheden en risico's om met minder mensen werken in semi-continu roosters (3 en 4 ploegendienst)?

 

Gedurende de eerste maanden van de Corona-crisis hebben verschillende bedrijven gezocht naar roosteroplossingen om met minder mensen hetzelfde werk te kunnen doen. Er werden twee argumenten voor deze zoektocht genoemd:

-           een abnormaal hoog en grillig ziekteverzuim als gevolg van corona-ziektemeldingen (werknemers kregen daadwerkelijk de ziekte of moesten in quarantaine omdat een huisgenoot ziek was geworden).

-          doorvoeren van de 1,5 meter regel om besmetting te voorkomen betekende voor diverse productie proces en/of afdelingen dat er minder mensen aan de lijn konden worden gepositioneerd.

 Zowel het team Arbeidstijden FNV Industrie als adviesbureau Shiftplan – adviseurs van de AWVN - hebben diverse alternatieven uitgewerkt. In dit artikel bespreekt ik enkele roosteroplossingen voor 3 en 4 ploegendiensten.

 Belangrijke notities vooraf:

De betrokken partijen in de bedrijven moeten zich realiseren dat het bijzonder moeilijk is  om verantwoord met minder mensen/ploegen in dezelfde bedrijfstijd te blijven werken. Zonder aanvullende maatregelen ontstaan snel zwaar belastende roosterpatronen die zich bewegen langs de grenzen van de arbeidstijdenwet. Patronen met toenemende sociale en fysieke belasting.

 Als algemene planregel geldt dan ook dat oplossingen beter kunnen werken als bijvoorbeeld de productiecapaciteit in de nacht of zelfs in het weekend gehalveerd wordt. Ergonomisch zijn dan nog verantwoorde roosters te ontwerpen. Geen teruggang in productiecapaciteit betekent dat de arbeidsduur per week dan wel de dienstlengte sterk zal gaan stijgen.

 Onregelmatige roosterpatronen leiden vrijwel tot verstoorde slaappatronen. Ploegenwerkers slapen dan minder en slechter. Structureel  en langdurig optreden van verstoorde slaap leidt op midden-langere termijn tot vitaliteitsklachten. En een direct gevolg is bijvoorbeeld afnemende alertheid tijdens en na de dienst.

 Maar er zijn ook belangrijke aanwijzingen dat verstoorde slaap op korte termijn het immuunsysteem kunnen aantasten. Een studie in 2015 (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26118561) concludeert bijvoorbeeld dat een verstoord slaap ritme een hogere gevoeligheid voor verkoudheidsvirussen veroorzaakt. Dat is nu precies het gevolg dat vermeden moet worden tijdens de corona-crisis

Alles wijst er met andere woorden op dat bedrijven voorzichtig moeten zijn in het zoeken van oplossingen voor bezettingsproblemen als gevolg van Corona. De kans dat ze van de regen in de drup terecht komen is reëel.

Kader voor aangepaste roosterpatronen in corona-tijd:

Het team Arbeidstijden FNV hanteert een kader met speelruimte waarbinnen over roosteroplossingen nagedacht kan worden.

1.       De onmiddellijke gezondheid en dagelijkse inzetbaarheid van werknemers is een urgent-kritische factor en moet van dominantie belang zijn in dagelijkse besluitvorming rond werktijden en roosters tijdens de corona-crisis.

2.       Ook het behoud van vitaliteit op een termijn van enkele maanden moet van groot gewicht zijn in de gevonden rooster oplossingen.

3.       Er is geen sprake van een formeel door de overheid afgekondigde noodtoestand. Relevante wetgeving in relatie tot werktijden (WOR, art.27, ATW en ATB) is en blijft van toepassing.

4.       De productie en bijbehorende werkgelegenheid moet zoveel mogelijk geborgd blijven.

5.       In het licht van bovenstaande uitgangspunten moet het mogelijk zijn dat partijen onder strenge, specifieke  en precies omschreven omstandigheden en voorwaarden roosterregels en –(CAO)afspraken buigen, versoepelen of verzachten.

6.       Rooster aanpassingen en bijbehorende arbeidsvoorwaardelijke afspraken zijn exclusief en tijdelijk gekoppeld aan de corona-crisis en niet van toepassing in een genormaliseerde toestand.

7.       Onveilige en gezondheidsbedreigende roosters moeten beteugeld worden.

8.       Roosters die gezonde werknemers (te) zwaar belasten door het plannen van lange dienstreeksen achter elkaar en/of een hoge gemiddelde arbeidsduur per week en/of lange werktijden per dienst moeten zoveel mogelijk voorkomen worden.

Mogelijke Corona-varianten voor semi-continue bedrijfsproces:

Het betreft roosters met een bedrijfstijd tussen de 112 en 144 uur per week. Deze bedrijfstijd wordt veelal afgedekt door diverse standaard 3 en 4 ploegendienst roosters. In alle onderstaande varianten blijft het belangrijk om een bruto/netto reserve in te bouwen, zodat dagelijkse pieken in ziekteverzuim binnen de nieuw geformeerde ploegen kunnen worden opgevangen, zonder dat het collectieve patroon aangepast moet worden

Variant 1: Drie ploegendienst.

Deze variant voorziet in een afwezigheid van 17%. De drie ploegen worden omgevormd tot 5 halve ploegen. Dus bijvoorbeeld van 3*10 werknemers naar 5*5 werknemers en een gehalveerde productie in de nacht bij een bedrijfstijd van 120 uur per week. Of in andere woorden:

• Het rooster plant een bedrijfstijd van 120 uur per week verdeelt over 5 dagen
• Er wordt gewerkt met 5 halve ploegen.
• In ochtend en middagdienst komen steeds twee halve ploegen op en is er sprake van een benutting van de volledige productiecapaciteit.
•  In de nacht komt slecht een halve ploeg op.
•  Gedurende 5 (nacht)diensten moet de productie gehalveerd worden.

 

Dit patroon lijkt zelfs minder zwaar dan een traditionele drie ploegendienst. Hoewel het rooster nog steeds langzaam voorwaarts roteert (en dat veroorzaakt een grotere fysieke belasting dan een snel voorwaarts roterend rooster) is het aantal nachtdiensten met 40% teruggebracht.

 Vooral werknemers met een ochtend-chronotype zullen deze oplossing waarderen. Over het algemeen hebben ochtend-chronotypes meer moeite om nachtdiensten te verteren.

Werknemers die meer avondmens zijn hebben juist meer moeite met deze variant. De – voor hen meest vervelende – ochtenddiensten nemen juist in aantallen toe. 

Overigens blijft voor beide chronotypes het werken in dit specifieke roosterpatroon en ploegendiensten in het algemeen fysiek belastend.  De verstoring van de biologische klok en het natuurlijke slaap ritme kan alleen compleet voorkomen worden door te stoppen met het werken in ploegendienst-patronen.

Variant 2:: Drie ploegendienst

In de discussie over deze variant is ook een aanpassing opgedoken die probeert om een snelle rotatie in het rooster te bewerkstelligen én tegelijkertijd met 5 halve ploegen vrijwel de volledige capaciteit in 120 uur bedrijfstijd te waarborgen.

Het rooster bevat dan 12 uursdiensten. Zware diensten die maar beperkt volgens de Arbeidstijdenwet mogelijk zijn en niet/slecht passen in het FNV-kader voor aangepaste roosterpatronen in corona-tijd. In een apart blog artikel zal ik wat uitgebreider in gaan op corona-roosterpatronen met 12 uursdiensten. Er zijn links en rechts in diverse Cao’s voorstellen door werkgevers gedaan om met zulke roosters te kunnen/mogen werken.  Ik concentreer me hier op de aanpassing van de eerste variant met behulp van 12 uursdiensten.

Er wordt weer geroosterd met 5 halve ploegen. De ploegen worden normale diensten van 8 uur en een ochtend- en nachtdiensten van 12 uur. Op maandag/dinsdag/donderdag wordt de volledige productie capaciteit benut. Op woensdag wordt tijdens de normale ochtenddienst slechts een halve ploeg ingezet. Ook op het tweede deel van de vrijdagmiddag en de vrijdagnacht staat een halve bezetting ingeroosterd. 

Dus - in plaats van 5 (nacht) diensten per week een halvering van de productie plant deze variant slechts een halvering van de productie gedurende 2,5 diensten per week.

Het nieuwe roosterpatroon ziet er als volgt uit:

Doordat deze oplossing werkt met diensten van 12 uur neemt de fysieke belasting in die diensten en dienstreeksen toe. Bovendien loopt de werktijd per week behoorlijk op. In week 4 zelfs tot 52 uur over 5 dagen. Gemiddeld werk je in dit rooster 44 uur per week. Zeer nadelig voor de fysieke conditie van de betrokken werknemers.

Wel wordt gepoogd om in delen van dit rooster een snellere rotatie te plannen. Snelle rotatie wordt gezien als een ergonomische verbetering van een rooster.

De verlichting van de snelle rotatie lijkt echter niet op te wegen tegen de verzwaring door de combinatie van meerdere 12 uurs diensten achter elkaar en een hogere gemiddelde arbeidstijd per week. 

De voorkeur gaat uit naar een variant 1 met een verlaagde capaciteit in de nacht voor steeds de termijn van 1 cyclus, dus in dit geval 5 weken.

 Het voordeel van het draaien van 1 cyclus is dat er rust en zoveel mogelijk duidelijkheid gecreëerd wordt in het rooster en  een periode van 5 weken is redelijk te overzien in de huidige crisissituatie. Voor de volgende periode van 5 weken kan dan verlengde toestemming gegeven worden op basis van de dan geldende omstandigheden

 Variant 3: Drie ploegendienst

Een andere variant met dezelfde bezetting van 5 ploegen van 25 mensen in plaats van 3 ploegen van 10 mensen verplaatst én halveert de productiecapaciteit naar én in het weekend bij een bedrijfstijd van 112 uur per week. Elke dag treedt er nu dus een start-stop moment op en dat kan logistiek of technisch tot (onoverkomelijke) problemen leiden.

Een groot voordeel van deze oplossing is het vermijden van de zwaar belastende lange reeksen van nachtdiensten en het introduceren van een snel voorwaarts roterend ritme. Tegelijkertijd neemt de sociale belasting voor alle werknemers toe door het werken in het weekend en de toename van het aantal middagdiensten toe. De gemiddelde werkweek zakt (iets) ten opzichte van een traditioneel drie ploegendienstpatroon naar 38.4 uur per week (i.p.v. 40 uur gemiddeld per week)

Variant 4: Vier ploegendienst

Variant 4 is een oplossing voor een semi-continue oplossing met een bedrijfstijd van 144 uur. Ook hier wordt een halve capaciteit in de nacht gepland. De oorspronkelijke bezetting is (bijvoorbeeld)  4*10 werknemers en wordt nu ingedeeld in 7 halve ploegen van 5 werknemers bij een bedrijfstijd van 144 uur per week.

Natuurlijk hangt de beoordeling van dit rooster af van de startsituatie. Er zijn vele varianten van “standaard” vier ploegendienstroosters mogelijk. Ik ga bij de vergelijking uit van deze variant:

Wat betreft de ergonomische roosterkenmerken rond rotatiesnelheid en –richting ontlopen de standaardversie en variant 3 elkaar niet veel. Wel zijn er duidelijke wijzigingen in de verdeling van soorten diensten in beide roosterpatronen. Om ze goed te vergelijken moeten we uitgaan van een periode van 28 weken (4*7/7*4):

Kenmerken vergeleken voor een periode van 28 weken	Standaard 4 ploegendienst	Variant 3
Ochtenddiensten	42	48
Middagdiensten	42	48
Nachtdiensten	42	24
“Echte” vrije weekenden	7	8
Gemiddelde arbeidsduur	36	34

Het aantal nachtdiensten vermindert met de helft, maar (een deel van) deze belasting komt terug in het toegenomen aantal ochtend- en middagdiensten. Er is altijd sprake van communicerende vaten als we bezwarende diensten vervangen door andere bezwarende diensten.

Het verschil in sociale belasting door werken in het weekend is minimaal.

Een verkorting van de arbeidsduur is (altijd) gunstig voor de sociale en fysieke belasting, hoewel het heel goed mogelijk is dat er een bedrijf aanvullende afspraken wil maken over terugkom diensten om te blijven voldoen aan de gemiddelde arbeidstijd.

Tot slot:

In een apart artikel zal ik ingaan op roosteropties waarin structureel gewerkt wordt met diensten van 12 uur.